Сура 18: эль-КЕhФ

Кеhф суресы 110 аеттир. Меккеде назиль олгъан. Анджакъ 28-нджи аетнинъ Медениде назиль олгъаны да ривает этиле. Суре бу адны ичинде сёзь мевзусы олгъан ве «магъара аркъадашлары» манасына кельген «Асхаб-ы Кеhф»тен алынгъан.

Бисмиляаhирраhмаанирраhиим (Рахман ве рахим олгъан Аллаhнынъ адынен).
1-4 Хамд олсун Аллаhкъа ки, О, (инсанларны) озь тарафындан четин бир азап иле тенбиелемек, яхшы иш ве давранышларда булунгъан му'минлерге, озьлери ичюн, ичинде эбедий къаладжакълары (дженнетте) гузель бир эджир булунгъаныны мужделемек ве «Аллаh эвлят эдинди», дегенлерни де тенбиелемек ичюн къулына (Муhаммедге), озюнде ич бир (зытлыкъ ве) эгрилик олмагъан дос-догъру Китапны эндирди.
5 Не оларнынъ (Аллаh эвлят эдинди, дегенлернинъ), не де аталарынынъ, бу меселеде ич бир бильгиси ёкътыр. Агъызларындан чыкъкъан бу сёз не буюк олды! Яландан башкъа бир шей сёйлемейлер.

(Фахреддин Раизийге коре, шу учь группа Аллаhнынъ баласы олгъаныны сёйлегенлердир:
1. «Мелеклер Аллаhнынъ къызларыдыр», деген мушрик араплар,
2. «Иса Аллаhнынъ огълудыр», деген христианлар,
3. «Узейр Аллаhнынъ огълудыр», деген еудийлер.
Ислям исе, бу инанчларны ред эте).

6 Бу янъы Китапкъа инанмаз иселер (ве бу себептен эляк олур иселер), артларындан гъам-кедернен, аман-аман, озюнъни харап этеджексинъ.
7 Биз, инсанларнынъ ангисининъ даа гузель амель этеджегини сынайыкъ, дие ер юзюндеки эр шейни дюньянынъ озюне махсус бир зийнет яптыкъ.
8 (Бунынъен берабер) биз мытлакъа о ердеки эр шейни къуп-къуру бир топракъ япаджакъмыз.
9 (Ресулым!) Ёкъса, сен бизим аетлеримизден (садедже) Кеhф ве Ракъиим саиплерининъ ибретке ляйыкъ зан эттинъми?

(Тефсирджилерге коре, «кеhф» – дагъда булунгъан кенишче магъара демектир. «Ракъиим»нинъ не олгъаны мевзусында кесен-кес бир нетиджеге келинмеген. Анджакъ, шу маналардан бирине келе биледжеги бильдирильген: Магъара булунгъан дагъ я да вадий; Асхаб-ы Кеhфнинъ исимлери язылы олгъан китабе. Сахиих-и Бухарийдеки бир риваетке коре де, Асхаб-ы ракъиим, Асхаб-ы Кеhфхтен гъайры, учь адамлыкъ бир топлулыкътыр ки, булар ягъмурлы бир авада сыгъынгъан магъаранынъ киришини буюк бир къаянынъ къапатувынен, магъара ичинде къалгъанлар. Эр бири, вакъты иле япкъан гузель бир давранышны хатырлаяракъ, къуртулмакъ ичюн ялварырлар. Олар дуа эткенинен, къая бираз даа ачылыр ве сонъунда къуртулырлар.
Анджакъ, усьтюнликке ляйыкъ фикр – Ракъиим Асхаб-ы Кеhфнинъ исмилери язылы китапнынъ адыдыр).

10 О (йигит) генчлер магъарагъа сыгъынгъанлар ве: Раббимиз! Бизге тарафынъдан рахмет бер ве бизге (шу) вазиетимизден бир къуртулыш ёлу азырла! деген эдилер.
11 Бунынъ узерине биз де о магъарада оларнынъ къулакъларына нидже йыллар перде къойдыкъ (юкъугъа далдырдыкъ).
12 Сонъра да, эки топлумдан (Асхаб-ы Кеhф иле душманларындан) ангисининъ къалгъан муддетлери даа яхшы эсап этеджегини корейик, дие оларны уяндырдыкъ.
13 Биз санъа оларнынъ башындан кечкенлерни керчек оларакъ анълатмакътамыз. Акъикъатен, олар Рабблерине инангъан генчлер эдилер. Биз де оларнынъ хидаетини арттырдыкъ.
14 Оларнынъ къальплерини метин яптыкъ. О йигитлер (о ернинъ укюмдары къаршысында) аяккъа къалкъаракъ, дедилер ки: «Бизим Раббимиз коклернинъ ве ернинъ Раббидир. Биз Ондан башкъасына танъры демемиз. Ёкъса, сачма-сапыкъ къонушкъан олурмыз.
15 Шу бизим къавмымыз Аллаhтан башкъа танърылар эдиндилер. Баре, бу танърылар мевзусында, ачыкъ бир делиль кетирселер. (Мумкюнми!) Ойле исе, Аллаh акъкъында ялан уйдургъандан даа залымы бармы?.
16 (Араларындан бириси бойле деген эди:) «Мадам ки, сиз олардан ве оларнынъ Аллаhтан гъайры табынгъан варлыкъларындан узакълаштынъыз, о алда, магъарагъа сыгъынынъ ки, Раббинъиз сизге рахметини яйсын ве ишинъизде сиз ичюн файда ве къолайлык теминлесин».
17 (Ресулым! О ерде олса эдинъ) кунешни корер эдинъ: Догъган заманы магъараларынынъ сагъына мейль этер; баткъанында да, сол тарафындан оларгъа токъунмадан кечер эди. (Бойледже) олар (кунеш ышыгъындан раатсыз олмадан) магъаранынъ бир кошесинде (юкълар эдилер). Иште, бу Аллаhнынъ аетлериндендир. Аллаh кимге хидает этсе, иште, о хакъкъа къавушкъандыр, кимни де хидаеттен махрум этсе, артыкъ оны догъругъа ёнельтеджек бир дост тапалмазсынъ.
18 Олар юкъуда олгъанлары алда, сен оларны уяныкъ санар эдинъ. Оларны сагъгъа-солгъа чевире эдик. Копеклери де магъаранынъ киришинде ог аякъларыны узатаракъ ятмакъта эди. Эгер оларнынъ вазиетлерине шаат олса эдинъ, чевирилип, олардан къачар эдинъ ве корьгенлиринънинъ себебинден, ичинъ къоркъунен толар эди.
19 Бойледже, биз араларында бир-бирилеринден сорамалары ичюн, оларны уяндырдыкъ. Араларындан бири: «Не къадар къалдынъыз?» деди. (Кими) «Бир кунь я да куннинъ бир къысмы къадар къалдыкъ», дедилер; (Кими де) бойле дедилер: «Раббинъиз къалгъан муддетинъизни даа яхшы билир. Шимди сиз аранъыздан бирини шу кумюш паранъызнен шеэрге ёлланъ да, бакъсын (шеэрнинъ) анги ашаладжагъы даа темиз исе, сизге ондан эрзакъ кетирсин; айрыджа назик даврансын (гизли арекет этсин) ве сакъын сизни кимсеге сездирмесин».
20 «Чюнки, олар эгер сизни дуйсалар, я сизни ташбораннен ольдюрирлер, я да озь динлерине чекерлер ки, о вакъытта эбедиен къуртулышкъа иришалмазсынъыз».

(Бейзавийнинъ накъл эткенине коре, шеэрге ёлланылгъан адам элиндеки параны арджламакъ ичюн чыкъаргъанынен, шеэр халкъы паранынъ усьтюндеки къырал Декяноснынъ ресимини коре ве адамны бир хазине тапкъан санаракъ, оны девирнынъ укюмдарына алып баралар. Арадан узун вакъыт кечкен. Артыкъ бу укюмдар тевхид акъидесине багълы бир христиандыр. Генч адам къыралгъа башларындан кечкенни анълата. Берабер магъарагъа баралар ве генчнинъ анълаткъанларынынъ догърулыгъыны айретлер ичинде корелер. Янъыдан тирилювнинъ имкяныны исбатлагъан бу мушаадеден сонъ, Аллаh Тааля бу генчлерни текрар эбедий юкъугъа далдыра).

21 Бойледже, (инсанларны) олардан хабердар эттик ки, Аллаh вадесининъ хакъ олгъаныны, къыяметнинъ шубесиз олгъаныны бильсинлер. О вакъытта олар араларында Асхаб-ы Кеhфнинъ вазиетини тартыша эдилер. Дедилер ки: «Узерлерине бир бина япынъ. Рабблери оларны даа яхшы билир». Оларнынъ вазиетине шаат олгъанлар исе: «Бизлер кесен-кес оларнынъ янбашларына бир месжид япаджакъмыз», дедилер.
22 (Инсанларнынъ кими:) «Олар учь адамдыр; дёртюнджилери де копеклеридир», дейджеклер; кене: «Беш адамдыр; Алтынджылары копеклеридир», дейджеклер. (Булар) билинмеген шей акъкъында тахмин юрютмектир. (Кимлери де:) «Олар еди адамдыр; секизинджиси копеклеридир», дерлер. Де ки: Оларнынъ сайыларыны Раббим даа яхшы билир. Олар акъкъында бильгиси олгъан пек аздыр. Ойле исе, Асхаб-ы Кеhф акъкъында делиллернинъ ачыкъ олувындан гъайры, бир мунакъашагъа киришме ве олар акъкъында (ашагъы-юкъары къонушкъан) кимселернинъ ич биринден малюмат cорама.
23-24 Аллаhнынъ истегенине багъламагъандже (иншаааллаh демегендже) ич бир шей ичюн «буны ярын япаджам» деме. Буны унуткъан такъдиринъде, Аллаhны анъ ве: «Умют этерим ки, Раббим мени догъругъа – бундан даа якъын бир ёлгъа къавуштырыр», де.
25 Олар магъараларында учь юз йыл ве бунъа къошма оларакъ докъуз йыл къалгъандырлар.

(Бунъа коре, Асхаб-ы Кеhф магъарада уч юз докъуз йыл къалгъан. Базы тефсирлерде бу сайынынъ къамерий такъвимге коре олгъаны бильдирильмекте. Учь юз докъуз къамерий йылнынъ къаршылыгъы исе, милядий учь асырдыр.
Риваетке коре, эхл-и китаптан базылары Асхаб-ы Кеhфнинъ магъарагъа кирювинден итибарен, Аз.Муhаммед (с.а.)нинъ заманына къадар кечкен вакъытнынъ учь юз йыл олгъаныны идда эткен ки, Аллаh Тааля шу беяны иле оларнынъ бу иддасыны ред этмектедир:)

26 Де ки: Не къадар къалгъанларыны Аллаh даа яхшы билир. Коклернинъ ве ернинъ гизли бильгиси Онъа аиттыр. Онынъ корьмеси де, эшитмеси де айретлидир. Оларнынъ (коклерде ве ерде олгъанларнынъ), Ондан башкъа бир ёнетиджиси ёкътыр. О, озь укюмранлыгъына кимсени ортакъ этмез.
27 Раббинънинъ Китабындан санъа вахий этильгенини окъу. Онынъ келимелерини денъиштире биледжек ёкътыр. Ондан башкъа бир сыгъыныладжакъ да тапамазсынъ.
28 Саба-акъшам Рабблерине, Онынъ рызасыны тилеерек, дуа эткенлернен бирликте юректен себат эт. Дюнья аятынынъ сюсюни истеерек, козьлеринъни олардан чевирме. Къальбини бизни анъувдан гъафиль къылдыгъымыз, фена арзуларына уйгъан ве иши-гуджю адден ашув олгъан кимсеге боюн эгме.

(Базы Къурейш илери кельгенлери Аз.Пейгъамберден Аллаhкъа ве Ресулына юректен багълы, факъат маддий тарафтан, факъыр му'минлерни янындан къувгъаныны истегенлер, бойле япкъан такъдиринде, онынънен корюшип, къонуша биледжеклерини сёйлеген эдилер. Иште, бу ает Бейзавийнинъ тефсиринде де бильдирильгени киби, устюньлик ве шерефнинъ, бедений ве маддий зийнетте дегиль, гонъюль зийнетинде, яни иман ве гузель яшайышта олгъаныны, толайысынен, мушриклернинъ бу истегине дегер бермемек кереклигини ифаде этмекте).

29 Ве де ки: Хакъ, Раббинъиздендир. Ойле исе, истеген иман этсин, истеген инкяр этсин. Биз залымларгъа ойле бир джеэннем азырладыкъ ки, онынъ диварлары оларны чепе-чевре саргъандыр. (Сувсызлыкътан) имдат тилейджек олсалер, имдатларына ириген маден киби юзьлерни ашлагъан бир сувнен джевап берилир. Не фена бир ичиледжек ве не фена бир къалынаджакъ ер!
30 Иман этип де, гузель давранышларда булунгъанлар (бильмелилер ки) биз гузель ишлер япкъанларнынъ эджрини зая этмеймиз.
31 Иште, оларгъа алт тарафларындан ирмакълар акъкъан Адн дженнетлери бардыр. Олар Адн дженнетлеринде тахтлар узерине къуруларакъ, о ерде алтын билезликлернен безенеджеклер; индже ве къалын йипек ешиль басмадан урбалар киеджеклер. Не гузель къаршылыкъ ве не гузель къалынаджакъ ер!
32 Оларгъа шу эки адамны мисаль оларакъ анълат: Булардан бирине эки юзюм багъы берген, эр экисининъ де этрафыны хурмаларнен донаткъан, араларында да экинлер осьтюрген эдик.
33 Эки багънынъ экиси де емишлерини берген, ич бирини эксик быракъмагъан эди. Экисининъ арасындан бир де ирмакъ фышкъырткъан эдик.
34 Бу адамнынъ башкъа келири де бар эди. Бу себептен, аркъадашынен лаф эткенде, онъа бойле деди: «Мен сервет джеэтинден сенден даа зенгиним; инсан сайысы нокътаи назарындан да сенден даа кучлюм».

(Бу эки адамнынъ кимлиги меселесинде мевжут корюшлер шулардыр:
1. Махзум къабилесинден меккели эки къардаштыр.
2. Аллаh Ресулынен меккели мушриклердир.
3. Аллаhкъа инангъан ве инанмагъан эр кес ичюн кечерли бир мисальдир.
4. Лу'айне б. Хысн ве асхабынен Сельман, Сухейб ве асхабы арасында бир бенъзетювдир.
5. Бабаларындан къалгъан буюк джапта бир мирасчы бириси инанчынынъ кереги киби, дигери де инанчсызлыкънынъ кереги киби арджалагъан эки исраилли къардашлардыр... Эписиндеки бир нокъта – иман этмейип, серветни екяне гъае къабул этерек, мал топламакънынъ инасанны зулумгъа ве зиянгъа сюйреклейджеги акъикъатыдыр).

35 (Бойле гъурур ве кибрнен) озюне зулум этерек, багъына кирди. бойле деди: «Бунынъ ич бир заман ёкъ оладжагъыны зан этмейим».
36 «Къыяметнинъ къопаджагъыны да зан этмейим. Шает Раббимнинъ узуруна алып барылсам, ич бир шубем ёкъ ки, (о ерде) бундан даа хайырлы бир акъибет булурым».
37 Онынънен къонушкъан аркъадашы онъа хитабен: «Сен, деди, сени топракътан, сонъра нутфеден (спермадан) яраткъан, даа сонъра сени бир адам шеклине кетирген Аллаhны инкяр эттинъми?»

(Серветининъ ве адамларынынъ чокълугъынен гъурурлангъан бу адамнынъ ахиретни инкяр эткени, 36-нджы аетнинъ башында анълатылгъан эди. 37-нджи аетте исе, бу адам Аллаhны инкяр этювде къабаатлана. Бу алда, Бейзавийнинъ де къайд эткени киби, ахиретни инкяр этмек, бир бакъышта, Аллаhны инкяр этмек демектир. Зира, ахиретнинъ имкянсызлыгъыны идда этмек, Аллаh кучюнинъ сынъырсызлыгъындан шубе этмекнинъ бир нетиджесидир. Акъикъатен, бу адамгъа озюнинъ яратылув девирлерини хатырлатмакънен, бу къудретнинъ саиби олгъан Аллаhнынъ къыяметни де керчеклештирмек кучюнде олгъаны исбатланмакъ истенильген).

38 «Факъат О Аллаh меним Раббимдир ве мен Раббиме ич бир шейни ортакъ къошмам».
39 «Багъына киргенде: Маашаааллаh! Къувет ялынъыз Аллаhнынъдыр, десе эдинъ я! Эгер мал ве эвлятнен мени озюнъден кучсюз коре исенъ (шуны биль ки):
40 «Бельки, Раббим манъа сенинъ багъынъдан даа яхшысыны берир; сенинъ багъынъа исе, коктен йылдырымлар ёллар да, багъ къуп-къуру бир топракъ алына келир».
41 «Яхут, багънынъ сувы тюбге чекилир де, бир даа оны къыдырып тапалмазсынъ».
42 Деркен, онынъ сервети къушатылып, ёкъ этильди. Бойледже, багъы огърунда япкъан масрафлардан отьрю, эллерини окъалап къалды. Багънынъ асмалары ерге чёккен эди. «Ах, дей эди, кешке мен Раббиме ич бир ортакъ къошмагъан олса эдим!»
43 Онъа Аллаhтан башкъа ярдым этеджек ярдымджылары олмагъаны киби, озь-озюни де къуртараджакъ кучьте дегиль эди.
44 Иште, бу ерде ярдым ве достлукъ, Хакъ олгъан Аллаhкъа аиттир. Мукяфаты энъ эйи олгъан О, энъ гузель акъибетни бериджи, кене Одыр.
45 Оларгъа шуны да мисаль косьтер: Дюнья аяты – коктен эндирген бир сувымыз кибидир, бу сув саесинде ер юзюнинъ экини (эвеля етишип) бир-бирине къарышкъан; артындан рузгяр савургъан чёр-чёплюк алына кельгендир. Аллаh эр шей узеринде икътидар саибидир.

(Аллаh Тааля 45-нджи аеттеки тешбихнен дюнья аятынынъ кечиджи олгъаныны, ибрет назарынен бакъкъан инсаннынъ, бир экинде биле, озь аятынынъ башланувы, пишкинлешюви ве тюкенип, сонъуна иришюви девирлерини ачыкъ бир шекильде коре биледжегини беян эткенден сонъ, инсангъа ярашкъаны – дюньянынъ кечиджи зийнетлерине алданмакъ ерине, къыскъа сюрген дюнья аятында япаджакъ яхшы ишлеринен эбедий саадетке иришмек олгъанына бойле ишарет этмекте):

46 Сервет ве огъуллар дюнья аятынынъ сюсюдир; олюмсиз олгъан яхшы шейлер исе, Раббинънинъ нездинде эм савап джеэтинден даа хайырлы, эм де умют багъламагъа даа ляйыкътыр.
47 (Тюшюн) о кунни ки, дагъларны еринден къопарырмыз ве ер юзюнинъ чыр-чыплакъ олгъаныны корерсинъ. Ич бирини быракъмадан, оларны (бутюн олюлерни) махшерде топлайджакъмыз.
48 Ве эписи сыра-сыра Раббинънинъ узуруна чыкъарылгъандырлар: Ант олсун ки, сизни ильк дефасында яраткъан шеклимизде бизге кельдинъиз. Албуки, сизге ваде этильгенлернинъ ортагъа чыкъаджакъ бир вакътыны тайин этмегенимизни зан эткен эдинъиз дегильми?

(Бу аетнен багълы оларакъ, Къуртубий бир хадис накъл эте ве хадисни бу аетке энъ гузель тефсир сая: «Къыямет куню Аллаh Тааля юксек бир сеснен сесленир ве бойле дер: Эй, къулларым! Мен Аллаhым, менден башкъа илях ёкътыр. Мен аджыгъанларнынъ энъ аджыгъаны, укюм бергенлернинъ энъ адили ве эсап корюджелернинъ энъ сур’атлысыйым. Бугунь сизге къоркъу ёкъ. Кедерленмейджексинъиз де. Делиллеринъизни азырланъ, къолай джевап беринъ. Чюнки, месулиетлисинъиз, эсапкъа чекиледжексинъиз. Эй, мелеклерим! Эсапларны корьмек ичюн, къулларымны аякъ уджлары узеринде сыра-сыра тизинъ»).

49 Китап ортагъа къоюлгъандыр: Сучлыларнынъ онда язылгъанлардан къоркъкъанларыны корерсинъ. «Вай, алымызгъа! дерлер, бу насыл китап экен! Кучюк-буюк ич бир шей быракъылмайып (япкъанларымызнынъ), эписини сайып чыкъкъан!» Бойледже, япкъанларыны къаршыларында булгъандырлар. Сенинъ Раббинъ ич кимсеге зулум этмез.
50 О заман биз мелеклерге: Адемге седжде этинъ, деген эдик; Иблистен гъайры, олар аман седжде эттилер. Иблис джинлерден эди; Раббининъ эмрине кирмеди. Шимди сиз, мени быракъып да, оны ве онынъ союны дост тутмакътасынъызмы? Албуки, олар сизинъ душманынъыздыр. залымлар ичюн бу не фена бир денъишмедир!
51 Мен оларнынъ (Иблис ве союны) не коклернинъ ве ернинъ яратылувына, не де шахсен озьлерининъ яратылувына шаат эттим. Мен ёлдан чыкъарыджыларны ярдымджы тутаджакъ дегилим.
52 Кене о куню (тюшюнинъ ки, Аллаh кяфирлерге): Меним ортакъларым олгъанларыны илери сюрген шейлеринъизни чагъырынъ! буюрыр. Чагъыргъан эдилер оларны; факъат озьлерине джевап бермеген эдилер. Биз оларнынъ арасына телюкели бир учурым къойдыкъ.
53 Сучлылар атешни корер-корьмез, о ерни бойлайджакъларыны яхшы анъладылар; ондан къуртулмакъ ёлуны да тапалмадылар.
54 Акъикъатен, биз бу Къур'анда инсанлар ичюн эр тюрлю мисальни сайып чыкътыкъ. Факъат тартышмагъа энъ чокъ авесли варлыкъ инсандыр.
55 Озьлерине хидает кельгенде, инсанларны иман этювден ве Рабблеринден магъфирет талап этювден четке чеккен шей, садедже, эвелькилернинъ башына кельгенлернинъ озь башларына да келювини, яхут азапнынъ козь коре-коре озьлерине келювини беклевлеридир!
56 Биз ресулларны, садедже мужделейиджилер ве тенбиеджилер оларакъ ёллармыз. Кяфир олгъанлар исе, хакъны, батылгъа таянаракъ, ортадан къалдырмакъ ичюн батыл ёлнен куреширлер. Олар аетлеримизни ве тенбиеленген шейлерини алайгъа алгъан эдилер.
57 Озюне Раббининъ аетлери хатырлатылып да, онъа аркъа чевиргенден, озь эллеринен япкъаныны унуткъандан даа залым ким бар! Биз оларнынъ къальплерине буны анълавларына мани олгъан бир агъырлыкъ, къулакъларына да сагъырлыкъ бердик. Сен оларны хидаетке чагъырсанъ да, артыкъ эбедиен хидаетке иришалмайджакълар.
58 Сенинъ багъышлавы бол Раббинъ мерхамет саибидир; шает япкъанлары себебинден, оларны (аман) эсапкъа чекеджек олса эди, оларгъа азапны тезде берир эди. Факъат оларгъа адалгъан белли бир муддет бар ки, артыкъ бундан къачып къуртулмакъ ичюн сыгъыныладжакъ бир ер тапалмайджакълар.
59 Иште, шу улькелер; зулум эткен заманларында оларны эляк эттик. Оларны эляк этмек ичюн де белли бир вакъыт тайин эткен эдик.
60 Бир заман Муса генч адамына деген эди ки: «Токътап раатланаджам; та эки денъизнинъ бирлешкен ерине къадар бараджам, яхут сенелердже юреджем».

(Тефсирлерде Мусанынъ генч адамы Йуушаа б. Нуун адлы бириси олгъаны, Йуушанынъ Аз.Мусагъа хызмет эткени, ондан илим огренгени ривает этиле.
Аетте сёз юрсельтильген эки денъизнинъ анги денъизлер олгъанына аит бир изаат ёкъ. Буларнынъ Хазар денъизинен Къара денъиз олгъаны, яхут Ниль нехрининъ Судандаки эки ирмагъы олгъан Беяз Нильнен Мавы Ниль ола биледжеги ифаде этильмекте. Бир башкъа анълайышкъа коре, бу эки денъизден бири Аз.Муса, дигери де Хызыр (а.с.)дыр. Чюнки, Муса мевджут алемнинъ, Хызыр да гизли алемнинъ денъизидир).

61 Эр экиси эки денъизнинъ бирлешкен ерине баргъанынен, балыкъларыны унуттылар. Балыкъ денъизде бир ёл тутып кеткен эди.

(Риваетке коре, генч бир якъынынен Аз.Муса бу ёлджулыкъкъа Аллаh тарафындан озюнден даа бильгили олгъаны хабер берильген Хызырнен расткелишмек ичюн чыкъкъан эди. Янларында бир де джансыз балыкъ бар эди. Бу балыкъ Аллаhнынъ къудретинен, не ерде джанланса, денъизге сычрап кетсе, бу Хызырнынъ о ерде олгъанына ишарет оладжакъ эди).

62 (Расткелишюв ерлерини) кечип кеткенлеринде, Муса генч адамына: Къушлукъ емегимизни кетир бизге. Акъикъатен, шу ёлджулыгъымыз себебинден, башымызгъа (эппейи) сыкъынты кельди, деди.
63 (Генч адам:) Корьдинъми! деди, къаягъа сыгъынгъан вакътымызда, балыкъны унуттым. Оны хатырлавумны манъа шейтандан башкъасы унуттырмады. О шашыладжакъ бир шекильде денъизде ёлуны тутуп кеткен эди.

(Бу ерде Аз.Мусанынъ генч аркъадашына шашкъынлыкъ берген шей – ольген балыкънынъ бир муджизе нетиджесинде джанланаракъ, денъизде ялдап кетювидир. Бу муджизенинъ юзь берген ери Аз.Хызырнынъ олгъан ери эди. Муса буны бильгени ичюн, адамына балыкъ джанланып, денъизге кирюви алында бундан оны хабердар этювини тенбиелеген, факъат бир къаянынъ янында ял алмагъа чекильгенлеринде, ве бельки де, Аз.Муса юкъугъа далгъан бир вакъытта, балыкъ денъизге сычрагъан алда, адам хабер берюв вазифесини унуткъан, бираз даа илерилеп, Аз.Муса емектен баас эткенинен, аркъадашы балыкънынъ денъизге кеткенини хатырлаткъан эди).

64 Муса: Иште, къыдыргъанымыз о эди, деди. Аман излерине кери къайттылар.
65 Деркен, къулларымыздан бир къул таптылар ки, онъа къатымыздан бир рахмет (вахий ве пейгъамберлик) берген, кене онъа, тарафымыздан бир илим огреткен эдик.
66 Муса онъа: Санъа огретильгенден манъа акъикъатны тапувыма ярдым этеджек бир бильги огретювинъ ичюн, санъа табий олайыммы? деди.
67 Деди ки: Догърусы, сен меннен бераберликке сабыр эталмазсынъ.
68 (Ич юзюни) къаврап олалмагъан бир бильгиге насыл сабыр этерсинъ?
69 Муса: Иншааллаh, деди, сен мени сабыр этиджи буладжакъсынъ. Сенинъ эмринъе де къаршы чыкъмам.
70 (О къул:) Эгер манъа табий олсанъ, санъа о мевзуда бильги бергенге къадар, ич бир шей акъкъында менден сорама! деди.
71 Бунынъ узерине, юрдилер. Ниает, гемиге минген вакъытларында, о (Хызыр) гемини тешти. Муса: Халкъынъны богъмакъ ичюн оны тештинъми? Акъикъатен, сен (зияны) буюк бир иш яптынъ! деди.
72 (Хызыр:) Мен санъа меннен бераберликке сабыр эталмазсынъ, демедимми? деди.
73 Муса: Унуткъан шейимден толайы, мени эсапкъа чекме; ишимде манъа кучьлик чыкъарма, деди.
74 Кене юрдилер. Ниает, бир огълан балагъа расткельгенлеринде, (Хызыр) аман оны ольдюрди. Муса деди ки: Тер-темиз бир джанны, бир джан къаршылыгъы олмадан, (кимсени ольдюрмегени алда) къатль эттинъ я! Акъикъатен, сен фена бир шей яптынъ!
75 (Хызыр): Мен санъа меннен берабер (оладжакъларгъа) сабыр эталмазсынъ демедимми? деди.
76 Муса: Эгер, деди, бундан сонъ сенден бир шей сорасам, артыкъ манъа аркъадашлыкъ япма. Акъикъатен, мен тарафымдан (илери суре биледжек) узюрнинъ сонъуна ириштинъ.

(Бу сёзюнен Аз.Муса артыкъ афу тилейджек алы къалмагъаныны анълатмакъ истеген эди).

77 Кене юрдилер. Ниает, бир кой халкъына барып, олардан ашаладжакъ шей истедилер. Анджакъ, кой халкъы оларны мусафир этювден къачынды. Деркен, о ерде йыкъыладжакъ алда олгъан бир диваргъа расткельдилер. (Хызыр) аман оны догърултты. Муса: Истесе эдинъ, эльбет бунъа къаршы бир уджрет алыр эдинъ, деди.
78 (Хызыр) бойле деди: «Иште, бу меннен сенинъ арамызнынъ айырылувыдыр. Шимди санъа сабыр эталмагъан шейлеринънинъ асылындан хабер береджем».
79 «Геми бар я, о денъизде чалышкъан ёкъсул кимселернинъки эди. Оны къусурлы этмек истедим. (Чюнки) оларнынъ артында эр (сагълам) гемини эльге кечирген бир къырал бар эди».

(Бу алда Хызыр факъыр денъизджилернинъ гемисини яраламакънен, къыралнынъ бу гемини эльге кечирюви итималыны ортадан къалдыргъан, бойледже, бу факъырларгъа эйилик эткен эди. Хызыр (а.с.) сёзьлерине девам этти:)

80 «Огъул балагъа кельгенде, онынъ ана-бабасы му'мин кимселер эди. Бунынъ ичюн (баланынъ) оларны адден ашув ве нанкорьликке богъмасындан къоркътыкъ».

(Зира, Хызыр (а.с.) бу баланынъ илериде бир залым оладжагъыны, темиз бирер му'мин олгъан ана-бабасына нисбетен адден ашмакъ ве нанкорьлик косьтереджегини, яхут бала севгиси себебинден, ана-бабасынынъ маневий аятларынынъ телюкеге тюшеджегини биле эди; Аллаh буны Хызыргъа бильдирген эди).

81 (Девам этти:) «Бойледже, истедик ки, Рабблери онынъ ерине оларгъа, ондан даа темиз ве даа мерхаметлисини берсин».
82 «Диваргъа кельгенде, шеэрде эки етим баланынъки эди; алтында да оларгъа аит бир хазине бар эди; бабалары исе, эйи бир кимсе эди. Раббинъ истеди ки, о эки бала кучлю чагъларына иришсинлер ве Раббинъден бир рахмет оларакъ, хазинелерини чыкъарсынлар. Мен буны да озьлюгимден япмадым. Иште, акъкъында сабыр эталмагъан шейлеринънинъ асылы будыр».
83 (Ресулым!) Сенден Зулькъарнейн акъкъында сорарлар. Де ки: Сизге ондан бир хатыра окъуйджагъым.

(Аетте мушриклернинъ я да еудийлернинъ, акъкъында суаль сорагъаны бильдирильген Зулькъарнейннинъ ким олгъаны кесен-кес белли дегиль. Бейзавий тефсиринде бунынъ Буюк Эскендер олгъаны, пейгъамберлиги кесен-кес олмамакънен берабер, эйи бир му'мин олгъаны акъкъында фикир бирлиги олгъаны зикр этиле; «Джиан акиметине къавушкъаны я да Иран ве Рум императоры олгъаны, я да, бир йигитлик нумюнеси олмакъ узьре, таджында эки бойнуз булунгъанындан», онъа Зулькъарнейн денильгени бильдирильсе де, бу нокътаи назар бир къысым тефсирджилер тарафындан пек де уйгъун корюльмеген. Бу ерде сёз этильген киши Аллаhнынъ китабына багълы олгъанына коре, къырал Эскендерден даа эвель кельген бир пейгъамбер олгъаны итималы даа буюктир).

84 Акъикъатен, биз оны ер юзюнде икътидар ве къудрет саиби яптыкъ, онъа (мухтадж олгъан) эр шей ичюн бир себеп (бир васта ве ёл) бердик.
85 О да, бир ёл тутып кетти.
86 Ниает, кунешнинъ баткъан ерине баргъанда, оны къара бир балчыкъкъа баткъан алда тапты. Онынъ янында (о ерде) бир къавмгъа расткельди. Бунынъ узерине биз: Эй, Зулькъарнейн! Оларгъа я азап этеджек, я да акъларында яхшылыкъ этмек ёлуны сечеджексинъ, дедик.

(Тефсирлерде накъл этильгенине коре, Зулькъарнейн, гъарпта Атлас океанына, я да Къара денъизге къадар кетти. О ерде кунешнинъ денъиз уфкъында батышыны сейир этти. Анджакъ, буюк кяинат ичинде бу денъиз, онъа бир сув чокърагъы къадар кучюк корюнди. Кунеш, туманнен къаплы денъиз уфкъында, санки балчыкълы бир сув чокърагъына комюльген киби, бата эди. Саильде расткельген къавм, тефсирджилернинъ къанаатине коре, кяфир бир миллет эди. о себептен, Аллаh Тааля, Зулькъарнейнни, бу къавмны джезанландырмакъ я да тербиелемек, догъру ёлгъа ириштирмек, бойледже, яхшылыкънен ёлгъа кетирмек ичюн сербест быракъты).

87 О бойле деди: «Акъсызлыкъ эткенни джезаландыраджакъмыз; сонъ о, Раббине ёлланыладжакъ; сонъра Аллаh да, онъа къоркъунчлы бир азап тедбикъ этеджек».
88 «Иман этип де, яхшы даврангъан кимсеге кельгенде, онынъ ичюн де энъ гузель бир къаршылыкъ бардыр. Ве эмримизден, онъа къолай олгъаныны, сёйлейджекмиз».
89 Сонъра кене бир ёл тутты.
90 Ниает, кунешнинъ догъгъан ерине еткенинен, оны ойле бир къавм усьтюне догъгъан булды ки, олар ичюн кунешке къаршы бир орьтю япмагъан эдик.

(Зулькъарнейн, батыда ишлерини битирген сонъ, догъугъа ёл тутты. Энъ сонъунда, итимал Асиянынъ догъу тарафларына, Инд океанына, я да Хазар денъизине барып етти. Бу ерде расткетирген инсанлары, риваетке коре, кунешнинъ ышыгъы ве сыджагъындан къорчаланмакъ ичюн урба ве эв япмакъны бильмей эдилер).

91 Иште, бойледже, онынънен багълы эр шейден хабердар эдик.
92 Сонъ кене бир ёл тутты.
93 Ниает, эки дагъ арасына барып еткенде, оларнынъ огюнде, аман ич бир сёзни анъламагъан бир къавм булды.
94 Дедилер ки: Эй, Зулькъарнейн! Бу мемлекетте Йе'джудж ве Ме'джудж бозгъунджылыкъ япмакъталар. Бизнен олар арасында бир сед япувынъ ичюн санъа бир верги берейикми?
95 Деди ки: «Раббимнинъ мени ичинде булундыргъан нимети ве къудрети даа хайырлыдыр. Сиз манъа къуветинъизнен дестек олунъ да, сизнен олар арасына ашылмайджакъ бир сед япайым».
96 «Манъа, демир обаларыны кетиринъ». Ниает, дагънынъ эки яны арасыны бир севиеге кетиргенинен (вадийни толдургъанынен): «Уфленъ (корюкленъ)!» деди. Артыкъ оны къор алына кетиргенинен: «Кетиринъ манъа, усьтюне бир микъдар ириген бакъыр тёкейим», деди.
97 Бу себепнен, оны не ашмагъа кучьлери етти, не оны теше бильдилер.
98 Зулькъарнейн: Бу, Раббимден бир рахметтир. Факъат Раббимнинъ вадеси кельгенинен, О, буны ернен бир этер. Раббимнинъ вадеси хакътыр, деди.
99 О куню (къыямет кунюнде, бакъарсынъ ки) биз оларны бир-бирине чарпаракъ, саллангъан бир алда быракъкъандырмыз; Суургъа да уфюрильген, бойледже, оларны бутюнинен бир ерге кетиргендирмиз.
100-101 Ве, козьлери мени корьмеге къапалы, къулакъ асмагъа да кучьлери еталмаз олгъан кяфирлерни о куню джеэннемнен козь-козьге кетиргендирмиз.
102 Кяфирлер, мени быракъып да, къулларымны дост тутунаджакъ сандылармы? Биз джеэннемни кяфирлерге бир мекян оларакъ азырладыкъ.
103 Де ки: Сизге (япкъан) ишлеринъиз нокътаи назарындан, энъ чокъ зиянгъа огърагъанларны бильдирейикми?
104 (Булар;) яхшы ишлер япкъанларыны сангъанлары алда, дюнья аятында гъайретлери бошуна кеткен кимселердир.
105 Иште, олар, Рабблерининъ аетлерини ве Онъа къавушмакъны инкяр эткен, бу себептен, амеллери зая кеткен кимселердир ки, биз олар ичюн къыямет кунюнде ич бир ольчю тутмайджакъмыз.

(Къыямет теразесинде агъыр чекеджек иман ве салих амельдир. Кяфирлернинъ исе, хайырлы ишлери олмагъанындан, теразелери бош къаладжакъ; дюньяда чокъ инсаннынъ дегер берген шейлери, о ерде дегерсиз сайыладжакъ).

106 Иште, инкяр эткенлери, аетлеримни ве Ресулларымны алайгъа алгъанлары ичюн, оларнынъ джезасы джеэннемдир.
107 Иман этип, яхшы арекетлерде олгъанларгъа кельгенде, олар ичюн макъам оларакъ Фирдевс дженнетлери бардыр.
108 О ерде эбедий къаладжакълар. О ерден ич айрылмакъ истемезлер.
109 Де ки: Раббимнинъ сёзьлери ичюн дерья мерекеп олса ве бир о къадар да иляве кетирсек дахи, Раббимнинъ сёзлери битмеден эвель, денъиз тюкенеджектир.

(Бу аетте Аллаhнынъ сёзлери демек, Онынъ ильми ве икметидир. Аллаh Таалянынъ илим ве икмети сонъсыз ве сынъырсыз; денъизлер исе, чокълугъына бакъмадан, сонълу ве сынъырлыдыр. Бу алда, Аллаhнынъ илим ве икметини язмакъ ичюн мерекеп оларакъ, дерьяларнынъ дахи, кифаесиз оладжагъы ашкярдыр).

110 Де ки: Мен, ялынъыз сиз киби бир бешерим. (Шу бар ки) манъа Иляхынъызнынъ, садедже бир Илях олгъаны вахий олунмакъта, Артыкъ эр ким Раббине къавушмакъны умют эте исе, яхшы иш япсын ве Раббине ибадетте ич бир шейни ортакъ къошмасын.