Сура 30: эр-РУУМ

17-нджи аетинден гъайры, суренинъ эписи Меккеде назиль олгъан. 60 аеттир. Иранлыларнен олгъан дженкте енъильген румларнынъ (византиялыларнынъ) текрар гъалип келеджеклери анълатылгъаны себебинден, суреге бу ад берильген.

Бисмиляаhирраhмаанирраhиим (Рахман ве рахим олгъан Аллаhнынъ адынен).
1 Элиф. Ляам. Миим.
2-5 Румлар, (араплар булунгъан больгеге) энъ якъын бир ерде магълубиетке огърадылар. Албуки, олар, бу магълубиетлеринден сонъ, бир къач йыл ичинде гъалип келеджеклер. Энъ сонъунда эмир Аллаhнынъдыр. О куню му'минлер де Аллаhнынъ ярдымынен севинеджеклер. Аллаh тилегенине ярдым этер. О, мутлакъ кучь саибидир, чокъ мерхаметлидир.

(Эхл-и китап олгъан византиялылар, меджусий иранлылар тарафындан магълюп этильген эди. Мекке мушриклери бу нетиджеге чокъ севиндилер ве мусульманларгъа: «Эгер Аллаh, сизинъ дегенинъиз киби, екяне гъалип олса эди, эхл-и китаптан олгъан византиялыларны усьтюн кетирир эди», киби къопайчораджа сёйленмеге башладылар. Бунынъ усьтюне, Къур'ан бир муджизе оларакъ, келеджектеки бир нетиджени хабер берди: Учь иле докъуз йыл ичинде византиялылар иранлыларны енъеджек ве му'минлер севинеджек эдилер. Бунъа коре, 624-нджи сенеси византиялылар Ирангъа кирдилер. Бундан башкъа, айны сене мусульманлар Бедирде муим заферлер эльде эттилер).

6 (Бу) Аллаhнынъ вадесидир. Аллаh вадесинден къайтмаз; факъат инсанларнынъ чокъу бильмезлер.

(Бунынъ киби, Аз. Эбу Бекир (р.а.) Аллаhнынъ бу керчек вадесине юректен инанаракъ, меджусий иранлыларнынъ гълабесине севинген, мушриклерге: «Аллаh сизинъ севинчинъизни зияде сюрдирмейджек; чюнки, О, бир къач сене ичинде румларнынъ текрар гъалип келеджеклерини хабер берди», дегенинен, мушриклерден Убей б. Халеф бааске киришмекни теклиф этти. Он деве узерине ве учь йыл ичинде румларнынъ гъалип келип-кельмейджеги меселесинде баас эттилер. Аз. Эбу Бекир, олып-биткенини Дженаб-ы Пейгъамберге анълаткъанынен, Эфендимиз (с.а.) «бид'(бир-къач) сене» сёзюнинъ учь иле докъуз сене арасындаки бир муддетни ифаде эткенини, бу себепнен, муддетни де, деве сайысыны да учь къатына чыкъарувыны теклиф этти. Бу сефер докъуз сене ичинде румларнынъ гъалип келеджегине даир юз деве узерине баасны янъыладылар. Акъикъатен, Тирмизийнинъ бильдиргенине коре, Бедир дженкине догъру кельген куньлерде румлар иранлыларгъа къаршы япкъан дженклеринде гъалип кельдилер, бойледже, Аллаhнынъ вадеси ерине кельди; Аз. Эбу Бекир де Убей б. Халефнинъ варислеринден къазангъан девелерини аларакъ, Пейгъамбернинъ тевсиесине коре, факъырларгъа дагъытты).

7 Олар дюнья аятынынъ корюнген юзюни билирлер. Ахиреттен исе, олар тамамен гъафильдирлер.
8 Озь-озьлерине, Аллаhнынъ, коклерни, ерни ве экисинниъ арасында олгъанларны, анджакъ хакъ оларакъ, муайен бир девир ичюн яраткъаныны ич тюшюнмедилерми? Инсанларнынъ бир чокъу Рабблерине къавушмакъны, акъикъатен инкяр этмектедирлер.
9 Олар ер юзюнде кезип де, озьлеринден эвелькилернинъ акъибетлери насыл олгъанына бакъмадылармы? Ки олар, озьлеринден даа кучьлю эдилер; ер юзюни къазып, алт-усть эткенлер, оны буларнынъ абаданлаштыргъанларындан даа чокъ абаданлаштыргъан эдилер. Пейгъамберлери оларгъа да нидже ачыкъ делиллер кетирген эдилер. Затен, Аллаh оларгъа зулум этеджек дегиль эди; факъат олар озь-озьлерине зулум этмекте эдилер.

(Аетте сув ве маден чыкъармакъ я да экип-тикмек ичюн топракъны ишлеген ве менимсильген больгелер мейдангъа кетирген, сонъра да, инкярджылыкълары себебинден, Аллаhнынъ азабына огърагъан Аад ве Семууд киби эски къавмларгъа ишарет этильмекте ве оларнынъ къалымтыларына бакъылып, ибрет алынувы огютленмекте).

10 Сонъунда, Аллаhнынъ аетлерини ялан саяракъ ве оларны алайгъа аларакъ, феналыкъ япкъанларнынъ акъибетлери пек фена олды.
11 Аллаh эвеля махлюкъны яратыр, (олюмден) сонъра да, буны (яратмакъны) текрарлар. Сонъунда эп Онъа дёндюриледжексинъиз.
12 Къыямет къопаджакъ куню, гунахкярлар (умютсизлик ичинде) сусаджакълар.
13 (Аллаhкъа къошкъан) ортакъларындан озьлерине ич бир шефаатчы чыкъмайджакъ. Затен, олар ортакъларыны да инкяр этедежклер.
14 Къыямет къопаджакъ куню, иште о куню (му'минлернен инкярджылар) бир-бирилеринден айырыладжакълар.
15 Иман этип, яхшы ишлер япкъанларгъа кельгенде, олар дженнетте ниметлерге ве севинчке наиль оладжакълар.
16 Инкяр эткенлер, аетлеримизни ве ольгенден сонъ тирилювни ялан сайгъанлар исе, иште олар азапнен юзь-юзьге быракъыладжакълар.
17-18 Айды, сиз, акъшамгъа къавушкъанынъызда (акъшам ве ятсы вакътында), сабагъа къавушкъанынъызда, куньдюзнинъ сонъунда ве уйле вакътына иришкенинъизде, Аллаhны тесбих этинъ (намаз къылынъ), ки, коклерде ве ерде хамд Онъа махсустыр.

(Абдуллах б. Аббас (р.а.)дан кельген риваетке коре, бу ает беш вакъыт намазны ичине алмакъта. Бу себепнен, эксери алимлер беш вакъыт намазнынъ Меккеде фарз къылынгъаны къанаатиндедирлер. Аз. Пейгъамбер (с.а.) бир хадис-и шерифте буюк савап къазанмакъ истегенлерге бу аетни окъумаларыны тевсие эткен).

19 Олюден тирини, тириден де олюни О чыкъармакъта; ер юзюни олюмининъ артындан О джанландырмакъта. Иште, сиз де (къабирлеринъизден) бойле чыкъарыладжакъсынъыз.

(Аетте ольгенден сонъ тирилювнинъ ич де ойле акъылгъа сыгъмаз бир шей олмагъаны, ер юзюндеки девамлы янъыланув адиселерине ишарет иле муим бир шекильде анълатылмакъта. Акъикъатен, къуп-къуру топракътан ем-ешиль экинлер ве тереклерден мейвалар ве япракълар, чешит ренкте чечеклер чыкъаргъан иляхий къудрет ичюн, ёкътан бар эткен инсанны текрар тирильтювининъ къыйын оладжагъы акъылгъа сыгъмаз. Эсапсыз «баа'с ба'де'ль-мевт» (ольгенден сонъ тирилюв) адисесине сахна олгъан ер юзюне бир кере ибрет козюнен бакъмакъ биле, Аллаhнынъ къудретини анъламакъ ичюн етеджек).

20 Сизни топракътан яратувы, Онынъ (барлыгъынынъ) делиллериндендир. Сонъра сиз, (эр тарафкъа) даркъагъан инсанлар ола къойдынъыз.
21 Къавушувларынъыз ичюн сизге озь (джынсы)нъыздан зевджелер яратып, аранъызда севги ве мерхамет пейда этюви де, Онынъ (барлыгъынынъ) делиллериндендир. Догърусы, бунда яхшы тюшюнген бир къавм ичюн ибретлер бар.
22 Онынъ делиллеринден бири де, коклерни ве ерни яратувы, тиллеринъизнинъ ве ренклеринъизнинъ чешит олувыдыр. Шубесиз, бунда бильгенлер ичюн (алынаджакъ) дерслер бар.

(Инсанларнынъ бир эркек ве бир къадындан яратылмакънен берабер, фаркълы хусусиетлерге саип топлулыкъларгъа айырылгъанлары мевзусында Худжураат суресининъ 13-нджи аети изаатына бакъынъ).

23 Гедже олсун, куньдюз олсун, юкъламанъыз ве Аллаhнынъ лютфинден (насибинъизни) араманъыз да, Онынъ (барлыгъынынъ) делиллериндендир. Акъикъатен, бунда эшиткен бир къавм ичюн ибретлер бар.

(Ает «геджелейин юкъламанъыз ве куньдюзи Аллаhнынъ лютфинден (насибинъзни) къыдырувынъыз...», шеклинде де маналандырылгъан. Анджакъ, эр эки вакъытнынъ эр эки ишке эльверишли олгъаны манасы даа къуветлидир).

24 Кене Онынъ делиллеринден ки, сизге къоркъу ве умют бермек узьре, шемшекни косьтере, коктен сув эндирип, олюмининъ артындан ерни онынънен тирильте. Догърусы, бунда акълыны ишлеткен бир къавм ичюн (алынаджакъ) дерслер бар.
25 Кокнинъ ве ернинъ Онынъ эмринен токътавы да, Онынъ (барлыгъынынъ) делиллериндендир. Сонъра сизни топракътан бир чагъырдымы, аман (къабирлеринъизден) чыкъа къоярсынъыз.
26 Коклерде ве ерде олгъанлар эп Онынъдыр. Эписи Онъа боюн эггендир.
27 Ильк дефа махлюкъыны яратып, (олюмден) сонъ, буны (яратмакъны) текрарлагъан Одыр, ки бу, Онынъ ичюн пек къолай. Коклерде ве ерде (теджелли эткен) энъ юдже сыфат Онынъдыр. О, мутлакъ кучь ве икмет саибидир.
28 Аллаh сизге озюнъизден бир мисаль кетирмекте: Мулькиетинъиз алтында булунгъан хызметкярлар ичюн де, сизге бердигимиз рызыкъларда -бир-биринъизден чекингенинъиз киби, олардан чекинеджек дередженъизде сизнен мусавий (акъылларгъа саип)- ортакъларынъыз бармы? Иште, биз аетлеримизни, акълыны ишлетеджек бир къавм ичюн, бойледже изаатламакътамыз.

(Аетте инсанларнынъ, озь джынсларындан ве айны яратылыш васфына саип олгъан хызметкярларыны биле, озьлерине мусавий тутмагъа, кечиджи дюнья мульклерине ортакъ этмеге разылыкъ косьтермегенлери акъикъатына ишарет этилерек; ортагъы ве онъа бенъзегени олмагъан Юдже Аллаhкъа ширк къошувнынъ, онынъ мутлакъ мулькиетине ортакълыкъ къошувнынъ не къадар акъылгъа сыгъмаз бир иш олгъаны, темсиль ёлунен анълатылмакъта ве хызметкярнынъ эфендисине ортакъ олалмайджагъы киби, къулнынъ да, Аллаhкъа ортакъ олалмайджагъы анълатылмакъта. Айрыджа, Къур'ан аетлерининъ тюшюнген къафаларгъа хитап эткени де, айрыджа билдириле).

29 Кель, корь ки, акъсызлыкъ эткенлер, бильгисизликнен фена арзуларына уйдылар. Аллаhнынъ саптыргъаныны ким догъру ёлгъа ириштире билир? Олар ичюн ич бир ярдымджы ёкътыр.
30 (Ресулым!) Сен юзюнъни ханиф оларакъ, динге, Аллаh инсанларны анги табиятта яраткъан исе, онъа чевир. Аллаhнынъ яратувында денъишме ёкътыр. Иште, дос-догъру дин будыр; факъат инсанларнынъ чокъу бильмезлер.

(«Ханиф» – эгриликке сапмадан, догъру ёлдан юрген демектир. Термин оларакъ, Ибрахим Пейгъамбернинъ тевхид, яни «Аллаhны бир танымакъ дини» манасында къулланылыр. Бир Аллаhкъа инангъан кимсеге де «ханиф» денилир.
Бухарий, Эбу Хурейрадан ривает эткен бир хадиске коре, эр бир бала, табиятынен (тевхидге мейилли) догъа; сонъ, ана-бабасы оны еудий, христиан я да меджусий япар. Иште, аетте зикр этильген «фитрат» (табият) Аллаh, инсанларны догъувдан «тек Аллаh инанчы»на мейлли яраткъаныны ифаде эте).

31 Эпинъиз Онъа ёнелерек, Онъа къаршы келювден сакъынынъ, намазны къылынъ; мушриклерден олманъ.
32 Динлерни парчалагъан ве болюк-болюк олгъанлардан (олманъ. Булардан) эр фыркъа озьлеринде олгъанынен гъурурланмакъта.
33 Инсанларнынъ башына бир сыкъынты кельгенинен, Рабблерине ёнелерек, Онъа ялварырлар. Сонъра, Аллаh къатындан оларгъа бир рахмет (нимет ве боллыкъ) таттыргъанынен, бакъарсынъыз ки, олардан бир топу кене Рабблерине ортакъ къошмакъталар.
34 Оларгъа бергенлеримизге нанкорьлик этсинлер бакъайыкъ! Айды, сефа сюринъ; амма якъында биледжексинъиз!
35 Ёкъса, оларгъа бир кесен-кес делиль эндирдик де, о делиль, мушрик олувларыны сёйлемектеми?
36 Инсанларгъа бир рахмет таттыргъанымызда, онъа севинирлер. Эгер япкъанларындан отьрю, башларына бир яманлыкъ кельсе, аман умютсизликке тюше къоярлар.
37 Корьмедилерми ки, Аллаh рызкъны истегенине бол-бол бермекте, истегенининъкини де тарлаштырмакъта. Шубесиз, иманлы бир къавм ичюн бунда ибретлер бар.
38 О алда, сен акъарабагъа, ёкъсулгъа, ёлда къалгангъа акъкъыны бер. Аллаh ризасыны истегенлер ичюн бу, энъ яхшысыдыр. Иште, олар къуртулышкъа иришкенлердир.

(Аеттеки «акъкъыны бер» дие ифаде этильген эмир сила-и рахимде булунув, зекят берюв, яхшылыкъ этюв киби маналарнен тефсир этиле).

39 Инсанларнынъ малларында артыш олсун дие, берген эр анги бир файызынъыз, Аллаh къатында артмаз. Аллаh ризасыны истеерек берген зекятынъызгъа кельгенде, иште зекятны берген о кимселер, эбет олар (савапларыны ве малларыны) къат-къат арттыргъанлардыр.

(Аетнинъ ильк джумлесиндеки «рибаа» эсасен шу шекиллерде тефсир этильген: Берильген файызнынъ озю, къаршылыгъында маддий менфаат умют этильген эр анги бир бахшыш, файызгъа берильген мал я да пара. Сонъки мана эсаскъа алынгъанда, аетнинъ «инсанларнынъ маллары арасында дегерленсин, артсын дие бергенинъиз...», шеклиндеки терджимеси уйгъун олур. Аетте мусульманларны илериде кесен-кес оларакъ укюмге багъланаджакъ олгъан рибаа ясагъына азырлайыджы бир ифаде къулланылгъан).

40 Аллаh, (о юдже барлыкътыр) ки, сизни яраткъан, сонъра рызыкъландыргъан; сонъра О, аятынъызны сонъуна ириштиреджек, даа сонъунда да, сизни (текрар) тирильтеджек. Яхшы, сизинъ (Аллаhкъа ортакъ къошкъан) ортакъларынъыз арасында булардан бирини япа биледжек бармы? Аллаh оларнынъ ортакъ къошкъанларындан узакътыр ве юджедир.
41 Инсанлар, шахсен озьлери япкъанларынынъ себебинден, къарада ве денъизде тертип бозулды ки, Аллаh япкъанларынынъ бир къысмыны оларгъа таттырсын; бельки де, (туткъан яман ёлларындан) къайтырлар.

(Аетте яман фииллерге, ибрет олсун дие, дюньяда олгъанда берильген къаршылыкълар ичюн «бир къысмы» денильмекте ве асыл джезанынъ ахиретте олгъанына ишарет этильмекте).

42 (Ресулым!) Де ки: Ер юзюнде кезип долашынъ да, даа эвелькилернинъ акъибетлери насыл олды, корюнъ. Оларнынъ чокъу мушрик эди.
43 Аллаh къатындан дёнюш олмагъан бир кунь (къыямет куню) кельмеден эвель, юзюнъни о акъикъий динге чевир! О куню (инсанлар) болюк-болюк айырыладжакълар.
44 Ким инкяр этсе, инкяры озь алейхине олур. Яхшы ишлер япкъанларгъа кельгенде, олар да озьлери ичюн (дженнетеки ерлерини) азырлагъан олурлар.
45 Зира, Аллаh, иман этип, яхшы ишлер япкъанларгъа озь лютфинден къаршылыкъ береджек. Шубесиз, О, кяфирлерни севмез.
46 Сизге рахметинден таттырсын, эмринен гемилер юрсин, ниметинден (насибинъизни) къыдырасынъыз ве шукюр этесинъиз, дие (аят ве берекет) муждеджилери оларакъ, рузгярларны ёллавы да, Аллаhнынъ (барлыгъынынъ ве къудретининъ) делиллериндендир.

(Кяинатны яраткъан да, идаре эткен де Аллаhтыр. Яратувны насыл бир сыра ве тертип (къанун) ичинде япкъан исе, идаресини де, айны шекильде къанунларынен иджра этмекте. Себеп-нетидже багълылыгъы иляхий бир къанундыр. Ягъмурнынъ ягъувы да бир тертип себеп-нетидже мунасебетлерине багълыдыр. Гъафиллер ялынъыз себеп ве нетиджени корерлер, му'минлер исе, себеплернинъ яратыджысыны (мусеббибу'ль-эсбаабны) да, корер ве Онъа шукюр этерлер).

47 Ант олсун ки, биз сенден эвель озь къавмларына нидже пейгъамбер ёлладыкъ да, оларгъа ачыкъ делиллер кетирдилер. (Оларны динълемейип) гунахкъа далгъанларнынъ исе, джезаларыны хакъкъы иле бергендирмиз. Му'минлерге ярдым этмек де бизге аит.
48 Аллаh Одыр ки, рузгярларны ёллар, булар да булутны къувар. Деркен, Аллаh оны кокте истегени киби яяр ве парча-парча этер; ниает, арасындан ягъмурнынъ чыкъкъаныны корерсинъ. Аллаh тилеген къулларына ягъумурны насип эткенинен, олар севине къоярлар.
49 Албуки, олар даа эвель усьтлерине ягъмур ягъдырылувындан умютлерини эйидже кескен эдилер.
50 Аллаh рахметининъ эсерлерине бир бакъ: Ерни, олюмининъ артындан насыл тирильтмекте! Шубесиз, О, олюлерни де мытлакъа тирильтеджек. О, эр шейге къадирдир.
51 Ант олсун ки, бир рузгяр ёлласакъ да, оны (экинни) сараргъан корьселер, артындан муакъкъакъ нанкорьликке башларлар.

(Аеттеки «оны сараргъан корьселер» дие манасы берильген джумледе ер алгъан «оны» манасындаки замир шу шекиллерде тефсир этильген: а). Аллаh рахметининъ яни ягъмурнынъ эсери олгъан экин ве ешилликтир,
б). Булуттыр; сараргъанынен ягъмур ягъмаз).

52 (Ресулым!) Эльбетте сен олюлелерге дуюралмазсынъ; аркъаларыны чевирип кетер экенлер, сагъырларгъа о даветни эшиттиралмазсынъ.
53 Корьлерни де, сапыкълыкъларындан (вазгечтирип) догъру ёлгъа къавуштыралмазсынъ. Анджакъ, теслимиет косьтеререк, аетлеримизге иман эткенлерге эшиттире билирсинъ.

(Бу эки аетте кечкен олю, сагъыр ве корь келимелери, къальплери ольген, хакъкъа куълакъ асмагъан ве къальп козю корь олуп, акъикъатны коралмагъан манасында тефсир этильмекте).

54 Сизни кучьсиз яраткъан сонъ, кучьсизликнинъ артындан къувет берген ве сонъра къуветнинъ артындан кучьсизлик ве ихтиярлыкъ берген Аллаhтыр. О, тилегенини яратыр. О, хакъкъы иле билиджидир, усьтюн къудрет саибидир.

(Инсан хамиле ве балалыкъ девринде зайыф ве чаресиздир. Сонъ осюп къуветленир, даа сонъра исе, ихтиярлашып, кене кучьсиз алгъа келир. Аетте инсан аятынынъ бу девирлерине ве эписи Аллаh къудретининъ эсери олгъанына ишарет этилерек, инсаннынъ ялынъыз Аллаhкъа къуллыкъ этюви кереклиги хатырлатыла).

55 Къыямет къопкъан куню гунахкярлар (дюньяда) анджакъ пек къыскъа бир муддет къалгъанларына емин этерлер. Иште, олар, (дюньяда да хакътан) бойле дёндюрильмекте эдилер.

(Аетте, бир ёрумгъа коре, гунахкярларнынъ бу еминининъ акъикъатнен уйгъун олмагъанына; дигер бир ёрумгъа коре исе, озьлерине къуллыкъ эте бильмек ичюн, етерли вакъыт берильмегени шеклинде янълыш бир иддада булунаджакъларына ишарет олунмакъта).

56 Озьлерине илим ве иман берильгенлер бойле дерлер: Ант олсун ки, сиз Аллаhнынъ язысында (укюм этильгени киби) янъыдан тирилюв кунюне къадар къалдынъыз. Иште, бугунь янъыдан тирилюв кунюдир; факъат сиз оны танымай эдинъиз.
57 Артыкъ о куню зулум эткенлернинъ (беян этеджек) узюрлери файда бермейджеги киби, олардан Аллаhны хошнут этмеге арекетлери де истенильмез.

(Къыямет куню артыкъ иш-иштен кечкен оладжакъ, илери сюрюледжек узюрлер бир файда бермейджеги киби, япылгъанлардан пешманлыкъ дуюв, тёвбе этюв ве башкъа ёлларнен Аллаhны хошнут этмеге давранувлар да, бу залымлардан истенильмейджек).

58 Ант олсун ки, биз бу Къур'анда инсанлар ичюн эр чешит мисальге ер бергендирмиз. Эгер оларгъа бир муджизе кетирсенъ, инкярджылар кесен-кес бойле дейджеклер: Сиз анджакъ батыл шейлерни ортагъа чыкъармакътасынъыз.
59 Иште, бильмегенлернинъ (хакъны танымагъанларнынъ) къальплерини Аллаh бойледже муурьлер.
60 (Ресулым!) Сен шимди сабыр эт. Биль ки, Аллаhнынъ вадеси керчектир. (Бунъа) яхшыджа инанмагъанлар сакъын сени тенбелликке етеклемесин!

(Сонъки джумле «Яхшыджа иман этмегенлер сени аджиз корювлерине сакъын фырсат берме!» шеклинде де анълашылгъан).