Къур'ан-ы Керим ве изаатлы манасы

(Бу арифлернинъ изааты ичюн бакъ. Бакъара суреси, 2/1).

(Аллаh Тааля Луут Пейгъамбернинъ къавмыны гедже, Шуайб Пейгъамбернинъ къавмыны да куньдюз эляк эткен).

(Умметлерден пейгъамберлерине инанаракъ, ёлундан юрьмегенлери, пейгъамберлерден де теблигъ вазифелерини япып-япмагъанлары сораладжакъ).

(Ает-и кериме: «Сизни яраттыкъ, сонъра сизге шекиль бердик, сонъра мелеклерге, Адемге седжде этинъ, дедик», ифадесинен Адемнинъ бир кереден дегиль, бир муддет ичинде яратылгъаныны хатырлатмакъта. Чюнки, башта инсаннынъ эсас маддеси яратылгъан, сонъ онъа инсан шекли берильген, сонъра дуйгъуларыны къазанып, Адем алына кельгендже, мелеклерге онъа боюн эгювлери эмир этильген. Аз. Адемнинъ, Аллаhнынъ «Кунь!» («Ол!») эмринен бир анда яратылувы да Аллаhнынъ къудретиндендир).

(Иблис Аллаhнынъ эмрине къаршы келип, Адемге седжде этмегенинен, Аллаh Тааля оны дженнеттен я да мелеклер арасындаки юксек макъамындан къувды. Бунынъ узерине Аллаh Таалянен Иблис арасында юкъарыдаки къонушма мейдангъа кельди. Нетиджеде Аллаh онъа къыяметке къадар яшамакъ ве инсанларны догъру ёлдан саптырмакъ фырсатыны берди. Факъат ким Иблиске уйса, оны да Иблиснен берабер джеэннемге атаджагъыны хабер берди).

(Такъва урбасы, базы алимлер тарафындан ая, салих амель, юзьдеки хош чере, тевазу ишарети олгъан серт ве юнь урба, дженкте кийильген зырх ве демир башлыкъ, Аллаh къоркъусы, эмир эткен ве ясакълагъан мевзуларында Аллаhтан сакъынмакъны шиар этюв шекиллеринде ёрумлангъан. Бунъа, такъваны хатырлаткъан ве такъванынъ кереги олгъан урбалар, ёрумыны да къоша билемиз).

(Шейтан да, джинлерден олгъаны ичюн, инсанлар коралмайджакъ бир шекильде инсангъа якълашыр ве онъа весвесе берир. Шейтаннынъ инсанларгъа корюнгенини ифаде этиджи базы риваетлер бар).

(Аллаh Тааля бир топ инсанны хидаетке ириштирген; булар Аллаhнынъ косьтерген догъру ёлундан айрылмазлар. Факъат бир топ инсан да бар ки, догъру ёлны истемегенлери ичюн, Аллаh да оларны озь алларына быракъкъан. Булар сапыкъ ёлда юрьгенлери алда, озьлерини догъру ёлда санарлар. Асыл янълышлыкълары да бу ерден кельмекте).

(Ислям дининде темизлик ве гузелликке эмиет берильген. Инсанларнынъ аврет ерлерини ортеджек дереджеде бир урба киювлери шарттыр. Факъат исраф япмамакъ шартынен, эр бир мусульманнынъ ибадет эснасында энъ гузель ве темиз урбасыны киюви исе суннеттир).

(Аетте шукрни эда этмек ёлунен, дюнья ниметлерине эсасен му'минлернинъ ляйыкъ олгъаны, ахиретте исе, бутюн ниметлернинъ ялынъыз му'минлерге аит оладжагъы бильдирильген ки, бу вазиет Аллаhнынъ рахман ве рахим сыфатларынынъ бир нетиджесидир. Бакъ. «Фаатиhа», 1/2-3).

(Эр уммет, эр миллет ве эр девлетнинъ Аллаh тарафындан тайин этильген бир омюри бар. О вакъыт кельгенде, оны не бир саат илери, не де бир саат кери ала билирлер. Миллетлер ве девлетлер, шахыслар кибидир, къурулыр, инкишаф этер, дургъунлукъкъа огърар, арткъа кетер, ниает йыкъылыр ве ёкъ олурлар. Буларнынъ узун я да къыскъа омюрли олувы, топлумнынъ маддий ве маневий къурулышынынъ сагъламлыгъына багълыдыр. Бу вазиет тайин этильген эджельге терс дегиль. Зира, Юдже Аллаh джемиетнинъ вазиетине коре эджелини тайин этер).

(Топлумны янълыш ёлда юрюткен ёлбашчыларгъа, эм озь кяфирликлеринден, эм де башкъаларыны догъру ёлдан саптыргъанлары себебинден; буларнынъ пешинден кеткенлерге де, эм кяфир олгъанларындан, эм де сапыкъ ёлбашчыларгъа такълит этювлеринден толайы, эки къат азап этиледжек).

(Бу аеттеки «джемель» келимесини мешур олмагъан къыраат шекиллерине эсасланаракъ, Къур'андаки эдебий тасвирге уйгъун тюшмегенини, девенен ине делиги арасында бир алякъа олмагъаныны илери сюргенлер бар. Бунынъ ичюн келименинъ дигер къырааттаки «къалын йип» яни аркъан манасыны бергенлер. Анджакъ, умумнинъ къырааты козь огюне алынаракъ, «деве» манасы берильген. Девенинъ ине тешигинден кечюви-имкянсызлыкъны бильдире. Бунъа коре, аетнинъ манасы: «Олар асла дженнетке киралмазлар» я да «Пек къыйын кирерлер», демектир).

(Ает-и керимеде Юдже Аллаhнынъ эмир ве ясакъларынынъ инсан кучю етмеген дереджеде ве япып оламайджакъ бир шей олмагъаны ачыкъ ифаде этильмекте ве салих амель ишлегенлерге дженнет ваде этильмекте).

(А'рааф – Дженнетнен джеэннем арасында юксек бир мейдандыр ки, савапларынен гунахлары бир олгъанлар Аллаhнынъ тилеген бир вакътынадже бу ерде къаладжакълар; даа сонъра Аллаhнынъ багъышлавына наиль оларакъ, олар да дженнетке киреджеклер).

(Тевиль – бир шейни бараджакъ ерине бардырмакъ демектир. Аетнинъ ифадесине коре, дюнья аятына алдангъан кяфирлер, бу Китапкъа иман этмейип: «Бакъайыкъ, сонъу не ерге бараджакъ», диерек, сонъуны беклерлер, ишни кериге атарлар, ахиретке инанмакъ ичюн къыяметнинъ къопувыны, ахиретнинъ мытлакъа келювини беклерлер. Амма, о кунь кельгенде олардан ич бир амельнинъ къабул олмайджагъыны унутырлар).

(Истева – лугъатта юксельмек ве къарар къылмакъ демектир. Аллаhнынъ бир сыфаты оларакъ, кейфиети билинмеден Аллаhнынъ Аршны истиля этуви (укми алтына алувы) демектир.
Коклер ве ер яратылмадан эвель, кунь мевхумы олмагъаны ичюн, базы тефсирджилер аетте кечкен алты кунни алты вакъыт я да алты кунь къадар бир вакъыт оларакъ тефсир этелер. Аллаhкъа коре, кунь – ан манасына кельгени киби, узун девирлер манасына да келе. Хадж суресининъ 47-нджи аетинде, Аллаh къатында бизим эсабымызджа бинъ йыл сюрген бир куннинъ бар олгъаны; Меааридж суресининъ 47-нджи аетинде де бизим эсабымызджа элли бинъ йыл сюрген бир куннинъ бар олгъаны ифаде этиле. Яни Аллаh къатында кунь белли бир ольчюге багълы дегиль. Фаркълы вакъыт бирлигини ифаде этмекте. Иште, бу ерде бильдирильген кунь, семават ве ернинъ пейда олувы деври манасындадыр. Демек ки, Аллаh кяинатны алты куньде яни алты девирде яратып, бугуньки алына кетирген. Фуссылет суресининъ 9-12-нджи аетлеринде бу ал даа кениш анълатылгъан).

(Аллаh Тааля бу аетте бир тешбих япмакъта: Му'мин, топрагъы берекетли гузель мемлекетке бенъзетильген ки, о хакъ сёзни эшиткенинен, оны къабул этерек, файдаланыр ве гузель амеллер ортагъа чыкъар. Мунафыкъ да, фена топракълы ерге бенъзетильген ки, о, хакъ сёзни эшиткени алда, оны къабул этмез ве ондан файдаланмаз).

(Семууд къавмына къардашлары Салих (а.с.) пейгъамбер оларакъ ёлланылгъанынен, дедилер ки: «Эгер сен акъикъатен бир пейгъамбер исенъ, дуа эт де, шу ташнынъ ичинден бир ыргъачы деве чыкъсын. О вакъытта сенинъ пейгъамбер олгъанынъа инанырмыз». Аз.Салих да дуа этти, о таштан истегенлери киби бир деве чыкъып кельди. Бу муджизени корьгенлерден бир къысмы онъа иман этти, дигерлери исе, кяфирликлеринде девам эттилер. Аз.Салих къавмындан девеге токъунмамаларыны, девенинъ сербест ашап-ичип долашувыны истегени алда, олар девени, аякъларыны кесерек, ольдюрдилер. Бунынъ узерине Салих пейгъамбер булунгъан больгесинден иджрет этти, къавмы исе, шиддетли бир тепренювнен эляк олды).

(Семууд къавмы Шамнен Хиджаз арасында «Хиджир» денильген больгеде яшагъан кучьлю бир къавм эди. Дагъларда, вадилерде къаяларны, мермерлерни кесе, ёна ве быча эдилер. Ёнма ташлардан эвлер, сарайлар, хавузлар ве истеген биналарыны япа эдилер. Ает-и керимеде: «Онынъ тюзлюклеринде сарайлар япмакътасыныз; дагъларында эвлер ёнмакътасынъыз» манасындаки къысым бунъа ишарет этмекте. Къая ве мермерлерни ильк дефа ёнгъан Семууд къавмы олгъаны ве бу шекильде бинъ еди юз къадар шеэр къуръанлары ривает этильмекте).

(Аз.Ибрахимнинъ къардашынынъ торуны олгъан Аз.Луут, Хумусда олгъан «Содом» шеэри халкъына пейгъамбер оларакъ ёлланылгъан эди. Бу шеэр халкъы башкъа ич бир миллет япмагъан бир фухуш (гомосексуаллик) япа эди. Луут (а.с.)нынъ насиатларыны динълемедилер, феналыкъларына девам эттилер. Ниает, Луут пейгъамбер озюне инангъанларнен берабер, геджелейин шеэрни терк этти. Къавмы исе, зельзеле, башларына ягъган мутхиш таш ве ягъмурнен эляк олуп кетти. Иште, куфюр ве фухушнынъ сонъу бойле нетиджленди).

(Медьен Ибрахим (а.с.)нинъ огълунынъ адыдыр. Бунынъ торунларына Медьен къабилеси, бу къабиле яшагъан шеэрге де, Медьен шеэри денильген. Бу шеэр Фелестиннен Хиджаз арасында ве Къызыл денъиз саилинде булуна эди).

(Бу аетте Шуйаб (а.с.) къавмынынъ динлерине кери дёнюв теклифини ред этмекте, факъат бу иште Аллаhнынъ истевини истисна этмекте. Онынъ бу арекети Аллаhнынъ ирадесине теслим олувынынъ бир ифадесидир. Чюнки, пейгъамбер ве велилер, девамлы оларакъ, Аллаhнынъ азабындан ве вазиетлерининъ денъишювинден къоркъарлар. Бу себепнен, Шуайб (а.с.) дей ки: Аллаhнынъ динини быракъып да, сизинъ дининъизге дёнювимиз къабул этиледжек шей дегиль. Анджакъ, Аллаh бизим эляк олувымызны истеген исе, бир шей дейджегимиз ёкъ. Чюнки, бутюн ишлеримиз онынъ элинде. О истегенини, итаат себебинен, бахтлы этер, истегенини де, гунахындан себеп, джезаландырыр).

(Юдже Аллаh инсанлыкъны догъру ёлгъа къавуштырмакъ ичюн вакъты-вакътынен оларнынъ арасындан сечкен юксек шахсиетлерни пейгъамбер оларакъ ёллагъан. Факъат базы мемлекетлернинъ халкъы шейтангъа ве нефислерине уювда сонъ дередже илери кеткенлери ичюн, пейгъамберлернинъ тенбиелерини къабул этмеген ве оларны ред эткенлер. Дженаб-ы Аллаh бойле даврангъанларнынъ кимини аман джезаландыргъан, кимини де бир муддет мухлет берип, ферахлы бир аяттан сонъ, апансыздан якъалагъан ве эляк эткен. Иште, 94-96-нджы аетлер бу вазиетни тасвир этмекте).

(Бундан сонъки аетлерде Муса (а.с.)нынъ Мысырда Фыравун ве къавмыны тевхид динине давети ве Исраил огъуллларыны Мысыр эсаретинден къуртарув куреши анлатыла:)

(Исраил огъуллары даа эвель Юсуф (а.с.) Мысырда хазинедар экенде, бабалары Якъуб пейгъамбернен берабер Фелестинден кочюп, Мысыргъа ерлешкен эдилер. Сонъунда, Мысыр фыравунлары Исраил огъулларыны хызметкяр сыныфы тарзында, ашагъы ве агъыр ишлерде чалыштырдылар, оларгъа бир чокъ зулум ве эскенджени рева корьдилер, Шимди айны миллеттен пейгъамбер оларакъ кельген Муса (а.с.), озь къавмыны Фыравун зулумындан къуртармакъ ичюн Мысырдан чыкъарып, текрар Фелестинге алып кетмекни онъа теклиф этти).

(Аса ве эль беязлыгъы Аз.Мусагъа берильген эки муджизедир).

(Аз.Мусанынъ къардашы Харун (а.с.)дыр. О да агъасына ярдымджы оларакъ ёлланылгъан бир пейгъамбердир).

(Сихирбазлар йип ве одун парчаларыны ортагъа аттылар. Факъат халкънынъ козьлерини тылсымлагъанлары ичюн, бу аткъан шейлери оларгъа йылан олуп корюнди).

(Фыравуннынъ сихирбазлары топтан Аз.Мусагъа иман эткенинен, Фыравун бу ишни бир тузакъ санды ве халкънынъ да топтан иман этеджигенден къоркъты. Бунынъ огюни алмакъ макъсадынен, сихирбазларгъа техдит этерек, эм оларны, эм де халкъны къоркъузды. Айрыджа, Аз.Муса ве онъа инангъанларгъа нисбетен халкъны котермек ве озюнинъ вазиетини къорчаламакъ макъсадынен де, халкънынъ юртларындан чыкъарылмакъ истенильгенини илери сюрьди).

(Бойледже, Аз.Муса истикбальнинъ, инангъанларнынъки оладжагъына ишарет этти. Юдже Аллаh, Фыравуннен къавмыны сувда богъаракъ, бу вадесини ерине кетирди. Исраил огъулларыны, оларнынъ юртларына ве малларына Давуд ве Сулейман (а.с.) заманларында саип этти. Йууша' б. Нуун девринде де Къудусны фетх эттилер).

(Мысырлылар Аз.Мусагъа инанмагъанлары ичюн, Аллаh Тааля оларгъа ягъмур ве сель туфаны ёллады, сонъунда сырасынен чегертки, ашарет, бакъа ёллады ки, бу айванлар оларнынъ агъызларына ве козьлерине киреджек дереджеде чокъ эдилер. Даа сонъра коктен къан ягъдырды, бутюн сувлар къан олды ве къан ичтилер. Бу беляларнынъ ортадан къалкъувы ичюн Аз.Мусагъа огърадылар, о да Аллаhкъа дуа этти ве беляларнынъ арды кесильды; факъат олар: «Эй, Муса, сен акъикъатен буюк бир сихирбаз экенсинъ!» диерек, инкярджылыкъта исрар эттилер).

(Исраил огъуллары Аз.Муса башчылыгъында Мысырдан Сина ярым адасына кечкенден сонъ, узун муддет бу ерде къалдылар. Сонъра Къудус ве Шам больгелерини акимиетлери алтына алдылар. Бир чокъ тефсирджи аетте кечкен «ер юзюнинъ шаркълары ве гъарплары»ны Шам ве Мысыр оларакъ тефсир этселер де, Сина ярым адасынынъ, Фелестин ве Шам больгелери олгъаны акъикъаткъа даа якъындыр. Зира, тарихта Исраил огъуллары Мысыргъа дегиль, ады анъылгъан больгелерге аким олгъан эдилер.

(Исраил огъуллары денъизни кечкен сонъ, бузавгъа табынгъан Амалика къавмына расткельдилер, озь пейгъамберлеринден, оларнынъ танърылары киби бир танъры япувыны истедилер. Аз.Муса оларнынъ теклифини ред этти ве оларны джаилликте къабаатлады).

(Юдже Аллаh Исраил огъулларына Фыравуннынъ зулумындан къуртарып, оларны денъизден кечирди ве Сина чёлюнде оларгъа базы ниметлер берди. Бунъа рагъмен, Исраил огъуллары Аллаhны быракъып, Амалика къавмында корьген бузав киби бир танъры истегенлеринен, Аллаh Тааля оларгъа берген ниметлерини хатырлатаракъ, бойле буюрды:)

(Аз.Муса Юдже Аллаhнынъ дюньяда корюльмейджигини бильгени алда, озюндеки буюк арзу себебинен, Аллаhкъа бойле бир истекте булунды. Чюнки, о Аллаhнынъ сёзьлерини эшиткенинен, озюнинъ дюньяда олгъаныны унуткъан, ахирет ве дженнет аятына къавушкъан зан эткен эди.

(Бу аетте Тевратнынъ левхаларда язылы оларакъ, Аллаh тарафындан Аз.Мусагъа берильгени ифаде этильмекте. Анджакъ, бу левхаларнынъ маиети акъкъында кесен-кес бильгиге саип дегильмиз. Мундериджесине кельгенде, шубесиз ки, бу левхаларда о кунь Исраил огъулларынынъ диннен багълы меселелерни ве топлумнынъ исляхы ичюн керекли усул ве айры тедбирлер мевжют эди. Аетте анълатылгъан «Энь гузелини алмакъ» – Тевраткъа уяракъ амель этмектир. Аетте кечкен фасыкъларнынъ юрту – путперест Амалика къабелисининъ элинде олгъан мукъаддес топракълар (Къудус ве этрафы)нен Шам больгесидир. Аз.Мусанынъ вефатындан сонъ, Исраил огъуллары бу ерлерни эллерине кечирген ве бир муддет укюм сюргенлер).

(Аз.Мусанынъ Туурда къалув мудетти он кунь узатылгъанынен, Исраил огъулларындан Саамирий адлы бир санатчы, зийнет такъымларыны топлап, бир бузавнынъ эйкелини япты ве: «Сизинъ де, Мусанынъ да танъры будыр, факъат Муса танърысыны унутты», деди. Бузавны ойле бир усталыкънен япкъан эди ки, ичине рузгяр киргенде, джанлы киби бокюре эди).

(Аз.Мусанен Аз.Харун ана-баба бир къардашлар эдилер. Вазиет бойле олгъаны алда, Аз.Харуннынъ агъасына: «Анамнынъ огълу» демесининъ себеби, онынъ мерхаметини джельп этмектир. Зира, ананынъ шефкъаты ве мерхамети баба ве къардаштан даа зиядедир. Айрыджа, аналарнынъ Аллаhкъа инангъан бириси олгъаны ве онъа нисбетен севгилерининъ даа зияде олувы да бу хусуста бир себеп ола билир).

(Исраил огъуллары бузавгъа табынгъанларына пешман олгъанлары ичюн, Аллаh Тааля Аз.Мусагъа къавмынавекиль оларакъ етмиш адамны сечерек, узургъа кетирювини ве эп берабер тёвбе этювлерини эмир эткен эди. Ашагъадаки ает бу хусусны анълатмакъта: )

(Аз.Мусанынъ къавмындан векиллер сечип, Аллаhнынъ узуруна кетирген кимселери, Аллаhнен озю арасындаки къонушувны эшиткенинен, онынънен къанаатленмедилер ве: «Эй, Муса, Аллаhны ачыкъча корьмегендже санъа асла инанмайджакъмыз», дедилер. Бунынъ усьтюне, о ерде шиддетли бир зельзеле олды ве байылып къалдылар. Аз.Муса Аллаhкъа ялварды да, бу афат ортадан къалдырылды).

(Аеттеки «Уммий» келимеси окъумагъа-язмагъа бильмеген манасында къулланылгъан олуп, Ресулуллахнынъ бир васфыдыр. Аллаh Тааля Оны бу васыфнен анълатувы уммий олгъаны алда, илимнинъ бутюн кемалатына саип олувындандыр ки, бу да онынъ акъкъында бир муджизедир. Ресул денилюви Аллаhкъа нисбетен, Небий денилюви исе, къулларгъа нисбетендир. Яни о Аллаhнынъ эльчиси олувы нокътаи назарындан Ресул, инсанларгъа Аллаhнынъ эмирлерини еткизип бильдирюви нокътаи назарындан да Небийдир.
Аетте кечкен агъырлыкълар ве зынджырлар – Тевратта булунгъан ве гунах ишлеген азаларнынъ кесилюви, урбаларнынъ пислик къысмынынъ кесилип атылувы киби тедбикъатында кучьлик чекильген укюмлердир. Ислям дини бу агъыр укюмлерни ортадан къалдыраракъ, инсанларны бир чешит мешакъкъат зынджырларындан къуртаргъан; къолай ве тедбикъ этиле билинеджек укюмлер къойгъан).

(Аетте анъылгъан топлулыкъ я Аз.Муhаммед (с.а.)ге иман эткен базы еудийлердир, я да Аз.Муса заманында халкъкъа насиат этерек, оларны догъру ёлгъа кетирмеге арекет эткенлердир).

(Аетте кечкен «Эсбаат» келимеси торун манасындаки «сыбт» келимесининъ чокълугъыдыр. Исраил огъуллары Якъуб (а.с.)нынъ он эки огълундан даркъаяракъ, он эки къабиле алында чокълашкъанлар. Эписи де Якъуб (а.с.)нынъ торунларыдыр).

(Ривает этильгенине коре, бу азап тааун (холера) хасталыгъы эди ки, къыскъа вакъытта топ-топ алда олюмлерге себеп олды).

(Аллаh Тааля Исраил огъулларына джума эртеси куню авланмакъны ясакълагъан, бу куньге теменна этювлерини эмир эткен эди. Толайысынен, балыкълар о куню сув юзюне чыкъа, сербест ялдай эдилер. Дигер куньлерде исе, балыкълар вазиетни сезгенлери ичюн, сув юзюне чыкъмай эдилер. Бу ал Аллаhнынъ бир имтианы эди. Факъат Исраил огъуллары бу имтианны къазаналмадылар ве джума эртеси ясагъына сайгъызызлыкъ косьтерип, балыкъларны о куню авламагъа башладылар. Иште, аетте бильдирильген адден ашув будыр).

(Еудий къабилелеринден бир топу джума эртеси кунюне сайгъы косьтермегени ичюн, бозулып, домуз ве маймун шеклине чевирильген эдилер. Бир инсаннынъ шекли денъиштирилип, айван шеклине кирювине «месх» денилир. Эски миллетлерде бу денъишюв ола эди. Бу инсанларнынъ бозулувы нетиджеси Аллаh тарафындан берильген бир джеза эди. Анджакъ, бунынъ акъикъий оларакъ, инсаннынъ маймун бичимине сокъулувымы, ёкъса, ахлякъен бозулып, маймун киби такълитчилик ве ачкозьлик вазиетине тюшюрилюви акъкъында чешит нокътаи назарлар бар. Эгер ает ахлякъий бир бозулувгъа ишарет исе, бу эр заман эр миллетте ола билир. Инсанлар нефислерининъ къулы олгъан заманларында шекильдже дегиль, факъат табиат итибарынен, эр анги бир айваннынъ къылыгъына кирген олурлар).

(Бу аетте кечкен «Къаалуу белаа» ифадеси акъкъында, бунынъ эзельдеми, ана рахминдеми, ёкъса, акъыл-балигъ чагъындамы олгъаны хусусында чешит фикирлер бар.

(Тефсирджилернинъ чокъуна коре, аетте ады зикр этильмеген бу кимсе Исраил огъулларындан Бель'ам б. Баауураадыр. Эвеллери Аз.Мусанынъ динини къабул эткен, эйи ве дуасы макъбул бир му'мин эди. Анджакъ, Аз.Мусанынъ озьлерини енъилювге огъратувындан къоркъкъан къавмынынъ исрарына даяналмайып, Мусанынъ алейхине беддуа эткен; къавмына, оны енъебилювлери ичюн ийлелер огреткен; факъат Аллаh онынъ беддуасыны къавмына чевирген, озюни де джезаландыргъан, саип олгъан маневий мертебе ве къабиетлерден махрум эткен...
Базы тефсирлерде аетте баас этильген бу кимсенинъ Умеййе б. Эби'с Салт я да Ну'ман б. Сейфий эр-Рахиб олгъанына даир риваетлер де бар).

(Аетнинъ сонъ джумлеси ичюн бакъ. Фуркъан, 25/44).

(Бу аетте энъ гузель исимлернинъ Аллаhкъа аит олгъаны ифаде этильмекте ве Аллаhкъа о исимлернен дуа этювимиз эмир олунмакъта. Хадис-и шерифте: «Аллаhнынъ докъсан докъуз ады бар. Оларны эзберлеген муакъкъакъ дженнетке кирер», буюрылгъан. Анджакъ, хадисте сынъырлав ёкътыр. Аллаhнынъ исимлери садедже докъсан докъуздан ибарет дегиль, башкъа исимлери де бар. Ает-и керимеде анълатылгъан «Аллаhнынъ исимлери акъкъында къыйыш ёлгъа кеткенлер» – Онынъ исимлерини бозуджылардыр. Мушриклер Аллаhнынъ исимлерини денъиштиререк, озь танърыларына бере эдилер. «Аллаh» исмини денъиштирип, Лаат ве Азиз исмини «Узза» деген эдилер. Албуки, Юдже Аллаh энъ гузель исимлернинъ озюне хас олгъаныны бильдирген).

(Аллаhнынъ аетлерини инкяр эткенлернинъ къысметлери аман кесилип, эляк олмазлар. Атта Аллаh оларнынъ бир къысмына ниметлерини болджа берир де, къопайырлар. Нетиджеде Аллаhнынъ азабы бильмеген бир тарафларындан, апансыздан келир ве эляк олурлар. Иште, бу алгъа «истидрадж» денилир).

(Аетте кечкен ширк адисеси Адем иле Авадан дегиль, оларнынъ балалары олгъан инсанлыкътан мейдангъа кельген. Меселя, Къурейш мушриклери путларгъа нисбет этерек, балаларына «Менатнынъ къулы, Уззаанынъ къулы» шеклинде исим бере эдилер. Иште, бу вазиет хатырлатылмакъта ве огъулларнынъ ишлеген къабаатлары себебинден, бабаларынынъ утандырылувы шеклинде ортагъа чыкъмакъта. Албуки, чокълукъ оларакъ кельген «юшрикуун» келимеси де, бунъа ишарет эте).

(Бу аетте эйилик дие терджиме этильген "урф"- шериатнынъ ве акъылнынъ бегенген шейидир. Ёкъса, джахилие арапларынынъ расткельген урфи дегиль. Ислям оларнынъ яман урфлерини ортадан къалдыргъан, яхшыларыны да къысмен я да тамамен токъунмагъан).

(Яни шейтан эмир олунгъан шейлеринъе терс тюшкен гъадап ве онъа бенъзеген алларгъа сени етеклесе, аман Аллаhкъа сыгъын. Бу хитап корюниште Ресулуллахкъа олмакънен берабер, бутюн мусульманларгъа аиттир. Бу шекильде шейтандан эр анги бир весвесе кельгенде, онынъ шерринден Аллаhкъа сыгъынмакъ лязим).

(Истер намаз ичинде, истер намаз тышында Къур'ан окъулгъанда, онынъ маналарыны яхшыджа анъламакъ, огютлеринден файдаланмакъ ве давранышларны онъа коре уйдырмакъ ичюн бутюн дикъкъатны онъа бермек ве сукют этмек керек).